Celem niniejszego artykułu jest scharakteryzowanie portugalskiej prawicowej partii Chega (Dość!), która w ciągu zaledwie pięciu lat zdemolowała tamtejszą scenę polityczną. Przeprowadzona w tym opracowaniu analiza literaturowa, analiza materiałów źródłowych (np. manifestu partii Chega), czy analiza systemowa udowodni, że wzrost znaczenia tego ugrupowania to efekt rosnących antysystemowych nastrojów w państwach europejskich. Partie populistyczne, partie protestu są coraz chętniej wybierane w krajach Europy Zachodniej (np. Austrii, Niemczech, czy Holandii).
Zdaniem autora, na współczesne – a przynajmniej XX-wieczne dzieje Portugalii wyjątkowo mocno wpłynęły wydarzenia sięgające końca średniowiecza. Kraj ten jako pierwszy w Europie rozpoczął kolonizację pozakontynentalną. Z uwagi na swoje położenie na zachodnim krańcu Europy i będąc znacznie słabszym od hiszpańskiego sąsiada, terenów do ekspansji musiał szukać gdzie indziej. Początkowo żeglarze, jak i dwór lizboński eksplorowali wybrzeża Afryki i nieodległe wyspy na Atlantyku. Następnie opływając Czarny Ląd, zwrócili się ku Azji. Gdy pływający pod banderą hiszpańską Kolumb odkrył Nowy Świat, do jego penetracji przystąpili również Portugalczycy. Układ w Tordesillas z 1494 r. na kolejne stulecia podzielił strefy wpływów państw Półwyspu Iberyjskiego. Niewielki liczebnie naród portugalski przez długi czas na ogół nie okupował większych terytoriów, stawiając na budowę faktorii i fortów w kluczowych miejscach. To zmieniło się dopiero w XIX wieku. W kolejnym stuleciu kolonializm zaczął się sypać, a proces ten nasilił się po II wojnie światowej. Kolejne potęgi kolonialne zgadzały się na dążenia niepodległościowe, a jedynym w zasadzie wyjątkiem była Portugalia, od lat 30-tych rządzona w sposób dyktatorski przez ekipę Antonio de Oliveiry Salazara. Rachunek ekonomiczny był nieubłagany: kolonie przynosiły straty, które musiała pokrywać coraz bardziej z tego niezadowolona ludność metropolii. Prof. Salazar przekonany był jednak, że trend ten da się odwrócić. Poza tym był zadeklarowanym kontynuatorem koncepcji plurikontynentalizmu, który nie zakładał podziału na naród zdobywców-kolonizatorów i podbitych oraz wyzyskiwanych, ale widział ogół ludności imperium jako jednorodny naród portugalski. Niemniej jednak zderzenie wyobrażeń Salazara z nieubłaganą rzeczywistością, rachunkiem ekonomicznych oraz wzmagającą się walką narodowo-wyzwoleńczą, walnie przyczyniły się do obalenia salazarowskiego Estado Novo (Nowe Państwo).
Z racji tego, że Chega nawiązuje częściowo do koncepcji salazaryzmu, należy w ramach wprowadzenia do prowadzonych rozważań pokrótce omówić tę doktrynę. Założenia salazaryzmu zawierały się w haśle „wszystko dla Narodu, nic przeciw Narodowi”[1]. A. Salazar w jednym z wywiadów zaznaczył, iż naród to rzeczywistość żywa, którą należało unieśmiertelnić. Naród tworzyły w założeniu Salazara jednostki o różnych zdolnościach, potencjałach, jednakże ich indywidualne interesy nigdy nie mogły dominować nad interesami ogółu[2]. Wobec powyższego w konstytucji zatytułowanej Nowe Państwo podkreślano znaczenie wartości nacjonalistycznych. Jednak nacjonalizm w ujęciu Salazara miał mieć charakter pojednawczy co oznaczało prawidłowe współistnienie oraz działanie wszystkich czynników naturalnych, tradycyjnych oraz postępowych. Salazar głosił poglądy, które kazały go postrzegać jako przeciwnika demokracji, korporacjonistę oraz nacjonalistę. Jednakże promowany przez niego model nacjonalizmu nie miał charakterystycznej dla faszyzmu koncepcji wroga. W XIX i XX wieku podobną formę autorytaryzmu wprowadzili w rządzonych przez siebie państwach: Józef Piłsudski, Paul von Hindeburg, Engelbert Dollfuss, czy Francisco Franco[3]
W Portugalii rządzonej przez A. Salazara podstawowy składowymi struktury społecznej były rodziny, samorząd lokalny oraz korporacje. Samego premiera kreowano na polityka, którego zasadniczym celem działalności politycznej jest dobro państwa. Nie starał się on wykorzystywać posiadanej władzy do osiągania celów prywatnych. Jednakże rywalizacyjny charakter wyborów i fluktuacja władz w jego wizji państwa była niedopuszczalna. Salazar twierdził, że korupcja oraz nepotyzm są największymi zagrożeniami dla stabilnego rozwoju państwa. Salazar utrzymywał, że rządy parlamentarne nie zawsze przynosiły pozytywne skutki. W jego wizji wprowadzenie władzy autorytarnej było odpowiedzią na niedoskonałości portugalskiej demokracji[4]. Salazar przekonywał, że ciągłe zmiany rządów charakterystyczne dla demokracji nie sprzyjają interesom państwa, gdyż władza przynależy do przypadkowej większości, która w ograniczonym zakresie przejawia poczucie odpowiedzialności za kraj. Parlamentaryzm miał być formą ukrytej dyktatury, którą mniejszość wykorzystywała do legitymizacji własnej władzy[5]
Portugalski przywódca był również przeciwny idei egalitaryzmu. W jego ocenie źródłem władzy nie powinny być masy, lecz przedstawiciele elity, którzy posiadali określone umiejętności i cechy charakteru predysponujące ich do sprawowania władzy. Salazar nie akceptował demokracji w formie, w której władza przynależałaby do mas. Przywoływany polityk nie popierał idei równości[6]. Miała ona jedynie obowiązywać w sferach dotyczących przestrzegania prawa. Jeśli ma się na uwadze uprawnienia polityczne, to taka zasada nie obowiązywała. Na koniec tej charakterystyki salazaryzmu można zauważyć, że przywoływany portugalski lider krytykował nie tylko demokrację, ale również faszyzm i komunizm[7]
Należy tu wspomnieć też, że gdy w wyniku tzw. Rewolucji Goździków obalono reżim, niechęć do niego była na tyle duża (a następnie przez długi czas podsycana), że nie tylko nie sposób było pomyśleć o reaktywacji ugrupowania o mocnym profilu prawicowym, konserwatywnym i narodowym, ale nawet centroprawica musiała działać jako… Partia Socjaldemokratyczna (Partido Social Democrata, PSD). Ona właśnie, pospołu z Partią Socjalistyczną (Partido Socialista, PS) na przeszło 40 lat zdominowały portugalską scenę polityczną
W przypadku analizowanej partii ważną postacią jest Andre Ventura (zdjęcie 1), który jest założycielem i liderem tego ugrupowania. Ventura to doktor prawa, wykładowca uniwersytecki i telewizyjny komentator społeczny. Swoją polityczną działalność polityczną rozpoczął w 2001 r., gdy został członkiem młodzieżówki PSD. W kolejnych latach obserwowano wzrost jego popularności i rozpoznawalności w mediach. Było to możliwe dzięki licznym wystąpieniom w środkach masowego przekazu, w których wypowiadał się na tematy związane z bezpieczeństwem, wymiarem sprawiedliwości, a także wydarzeniami sportowymi. Co warte podkreślenia: w swych wystąpieniach często odwoływał się do koncepcji prawicowych, co oznaczało wyraźne przeciwstawienie się umiarkowanym tezom głoszonym przez partię, w której zaczynał swą karierę polityczną
W 2017 r. wystartował w wyborach lokalnych jako kandydat Partii Socjaldemokratycznej na stanowisko burmistrza w Loures (gmina sąsiadująca z Lizboną). Podczas trwania kampanii uwidoczniła się jego niechęć do socjaldemokratów. Głoszony przez niego program pozostawał w sprzeczności z hasłami głoszonymi przez innych działaczy. Sam Ventura krytycznie wypowiadał się również na temat sytuacji w partii. Zaczął głosić hasła, w których wyrażał swoje niezadowolenie z obecności wyznawców islamu w Europie, czy też twierdził, że Cyganie są uzależnieni od portugalskiej pomocy społecznej. Takie tezy nie dały mu co prawda zwycięstwa w walce o fotel burmistrza, jednak udało mu się zdobyć miejsce w Radzie Miejskiej Loures[8]
W 2018 r. Ventura wchodzi w konflikt z władzami Partii Socjaldemokratycznej. Przywoływany polityk optował za tym by wprowadzić więcej treści o charakterze prawicowym do programu przywoływanej partii. Jednakże jego pomysły nie zostały zaaprobowane przez władze partii i dlatego Ventura zrezygnował z funkcji członka Rady Miejskiej Loures i wystąpił z partii. Postanowił się zaangażować w nowy projekt o nazwie Chega. W jednym z wywiadów, który miał zapowiadać utworzenie tego ruchu, Ventura mówił, iż podstawę nowego ruchu ma stanowić liberalizm polityczny o charakterze personalistycznym. Zapowiedział on również zaostrzenie prawa karnego, kastrację chemiczną pedofilów, czy też penalizację przypadków nielegalnego wzbogacenia się. W jego wypowiedziach pojawiały się także deklaracje o zmniejszeniu liczby parlamentarzystów z 230 do 100[9]. Ostatecznie Chega powstała w kwietniu 2019 r.[10]. Już sama nazwa tej partii zawiera komunikat, iż jest to ugrupowanie antysystemowe. Ventura i jego współpracownicy wspominali w swych wystąpieniach, iż stworzony ruch ma nawiązywać do tradycji salazaryzmu[11]
W swoim manifeście założyciele partii CHEGA wskazali, iż jest to ugrupowanie o charakterze narodowym, konserwatywnym, liberalnym i personalistycznym[12]
Narodowy oznacza w tym przypadku to, że interesy Portugalczyków są odniesieniem do ludzkiego działania i wszelkich inicjatyw sprzyjających rozwojowi. Naród postrzega się jako wspólnotę krwi, ziemi, dóbr i przeznaczenia, w skład którego wchodzą jednostki połączone więzami historycznymi, kulturowymi i językowymi. Zaznaczono, że sprzyjanie interesom narodu nie może oznaczać zamknięcia na świat, na konkurencję i na przyszłość[13]
Konserwatywny charakter rozumie się jako przywiązanie do korzeni, ale i otwartość na twórcze innowacje
Kolejna z wartości partii Chega – czyli liberalizm – oznacza dążenie do zredukowania roli państwa do jego minimalnych, podstawowych funkcji, znacząco ograniczając jego obecność w Republice Portugalskiej. Aparat państwowy uznawany jest przez założycieli analizowanego w tym artykule ugrupowania za przyczynę biurokratyzacji gospodarki i źródło obciążeń fiskalnych, z którymi musi się mierzyć przede wszystkim klasa średnia[14]
Personalizm w ujęciu Chega oznacza, że podejmowane działania polityczne mają przede wszystkim służyć jednostce, a nie państwu. Chega reprezentuje perspektywę liberalizmu, której nie można ograniczać wyłącznie do postulatu płacenia niższych podatków. Przedstawiciele analizowanego ugrupowania uważają, iż każdy ma prawo do robienia ze swoim czasem, majątkiem i osobą, co chce.
W manifeście podkreślono, że Chega odrzuca wszelką tyranię. W dalszej części przywoływanego dokumentu przedstawiciele tego ugrupowania wyjaśniają jak rozumieją tyranię. Wskazuje się, że może ona polegać na okradaniu innej osoby z jej własności. Może się to dokonać poprzez rabunek, wywłaszczenie lub opodatkowanie. Tyrania w perspektywie Chega to również pozbawianie innych możliwości ekonomicznych i kulturowych. Tyrania to także siła, która bez powodu może pozbawić życia inną osobę poprzez jakikolwiek rodzaj morderstwa np. aborcję, dzieciobójstwo, eugenikę czy eutanazję. Reasumując, tyrania w ujęciu Chega to władza polityczna, społeczna lub ekonomiczna, którą się wykorzystuje lub nadużywa bez powodu, by prześladować ludzi lub całe społeczności [15]
Chega podkreśla istotną wartość rozumu. To on miał, na wzór antycznej Grecji uchodzić za źródło wszystkich rzeczy. W manifeście następuje odwołanie do dziedzictwa chrześcijańskiego, godności osoby ludzkiej i życia od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci. Wspomniane kwestie są wartościami niepodlegającymi negocjacjom, ponieważ mają fundamentalne znaczenie w funkcjonowaniu cywilizacji. Chega deklaruje obronę państwa neutralnego w kwestiach religijnych. Uznaje jednak i szanuje decydującą rolę, jaką Kościół Katolicki odegrał nie tylko w kształtowaniu cywilizacji europejskiej, ale także w całej historii Portugalii.[16]
Chega opowiada się za wprowadzeniem zakazu praktyk politycznych i religijnych, które naruszają portugalski system prawny i europejskie korzenie kulturowe. W szczególności piętnuje przywołane ugrupowanie antysemityzm, ideologię gender, prawo szariatu, obrzezanie, przymusowe małżeństwa nieletnich, utrudnianie dzieciom uczęszczania do szkół oraz rasizm wszelkiego rodzaju.[17]
Chega nie akceptuje znacjonalizowanej, marksistowskiej i totalitarnej edukacji, poprzez którą państwo, w koncepcji analizowanego ugrupowania, uzurpuje sobie prawo do bycia właścicielem ludzi. Chega chce promować prawdziwą kulturę wolności politycznej i kulturalnej. Zdecydowanie sprzeciwia się uwarunkowaniom utrzymującym się w przestrzeni publicznej i dyskusji politycznej w Portugalii, szczególnie wspieranym przez mentalność ukształtowaną przez „poprawność polityczną”, jaką jest dzisiaj mentalność partii systemowych, niezdolnych do odnowy w obliczu ciągłego niezadowolenia wyborców, których mają reprezentować. Wobec powyższego analizowana partia zadeklarowała, że będzie zwalczać „poprawność polityczną”, zinstytucjonalizowaną cenzurę, nielegalną imigrację, czy też niedoskonałości systemu kontroli granicznych.[18]
W manifeście podkreślono również to, że ugrupowanie to powstało po to, by zmobilizować wielu niezadowolonych ludzi. Podważano zdolność ugrupowań pozostających przy władzy do przeprowadzenia reform, które Portugalczycy uznają za konieczne. W treści manifestu wskazywano: „Rażąca niemożność poradzenia sobie z rosnącą niepewnością odczuwaną w dużych metropoliach, powszechnie panującym poczuciem bezkarności, rozległymi nierównościami społecznymi i konfiskacyjnymi obciążeniami podatkowymi stanowią nieuniknione oznaki, że coś się wkrótce zmieni. Jesteśmy tutaj, aby dać wyraz niezadowoleniu i wesprzeć tę zmianę”[19]
Chega nie miała być kolejnym nijakim ugrupowaniem systemu partyjnego Portugalii. Jej misję stanowi promowanie wartości
niezbędnych do odwrócenia stanu dekadencji i degradacji, do jakiego doprowadził portugalski reżim demokratyczny. Politycy Chegi chcieli urzeczywistnić IV Republikę, chroniącą naród w oparciu o neutralną ideologicznie Konstytucję i prymat silnego państwa prawa. Zapowiadano kres dyktatury grup interesu, elit, mniejszości i ich bezkarności. W percepcji Chegi wymienione czynniki odpowiadały za degradację III Republiki[20]
Chega nie popiera obowiązującego systemu podatkowego. Państwo portugalskie określono mianem „machiny do wyłudzania podatków”. Wobec powyższego analizowana partia uznała reformę systemu podatkowego i likwidację policji skarbowej za swój priorytet. W manifeście pojawia się hasło „solidarności fiskalnej”. Zdaniem autorów tego dokumentu to niejasne i nieprecyzyjne pojęcie nie może być politycznym i prawnym pretekstem do zduszenia klasy średniej i wszystkich, którzy wytwarzają więcej bogactwa, za pomocą podatków kaskadowych, kolejnych, kumulacyjnych i progresywnych. „Solidarność fiskalna nie może być i u nas nigdy nie będzie równoznaczna z psuciem tych, którzy produkują, na rzecz tych, którzy będąc doskonale zdolni do produkcji, nic nie robią, ograniczając się do radosnego marnowania produktu „redystrybucji”[21]. Ten największy skandal wraz z dojściem do władzy miał dobiec końca. Chega wyraża swój sprzeciw wobec redystrybucyjnego elementu polityki podatkowej. W promowanej przez to ugrupowanie wizji podatków nie miało być rozróżnienia na daniny o charakterze np. progresywnym
W manifeście zawarta została również zapowiedź rekonfiguracji kryteriów i form politycznej reprezentacji Republiki. Opowiadano się za państwem ograniczonym do jego podstawowych funkcji, tzw. funkcji suwerennych lub królewskich, w pełni przejrzystych i skutecznych w relacjach między obywatelami a ich reprezentantami. Ta zmiana miałaby stać się efektywnym narzędziem w walce z korupcją i wszelkimi formami osłabienia Republiki, które skutkowały osłabieniem sił bezpieczeństwa i więzami solidarności wewnątrz portugalskiej wspólnoty narodowej[22]
Analizowana partia wykazał świadomość tego, że im wyższy poziom interwencji państwa w gospodarkę, tym wyższy wskaźnik korupcji. Dlatego też postulowano ograniczenie funkcji państwa do roli regulatora życia gospodarczego. Zaangażowanie w te kwestie miało być utrzymane na minimalnym poziomie. Wskazywano, że „biurokratyczny potwór, jakim stało się państwo portugalskie, jest jedną z głównych przyczyn długotrwałego bezrobocia, emigracji i opóźnienia rozwojowego portugalskiej gospodarki[23]
W treści przywoływanego manifestu partia Chega zaznaczyła, że ceni i podtrzymuje pełne zaufanie do ustroju demokratycznego. Jednak po to, aby ten system mógł pozostać żywy i zdrowy, Chega przeprowadzi głęboką przebudowę jego struktury, redukując stanowiska polityczne – wszystkie – do niezbędnego, ze szczególnym uwzględnieniem liczby posłów do Zgromadzenia Republiki[24]. Reforma ustrojowa miała być priorytetem działania Chega.
Chega postulowała także reformę wymiaru sprawiedliwości. Wskazywano, że państwo nie może rezygnować z jednej ze swoich najważniejszych suwerennych funkcji. Postulowano interwencję polityczną w tę sferę, aby wymiar sprawiedliwości stał się tym, czym nigdy nie był: szybki, rygorystyczny i sprawiedliwy.
Chega proponowała wprowadzenie zdecydowanych zmian w prawie karnym. Jak wskazywano: „zapanowała wśród nas kultura bezkarności, która jeśli będzie trwać, będzie stale wzmacniać poczucie nieufności obywateli wobec sprawiedliwości i jej stosowania. Przywrócimy karę dożywocia za barbarzyńskie i straszliwe zbrodnie, które szokują społeczeństwo i wywołują silne poczucie ciągłego zakłócania spokoju i porządku publicznego”[25]. Zapowiedziano również zmianę sankcji karnych, zwłaszcza za przestępstwo zabójstwa, terroryzmu, korupcji, gwałtu i wykorzystywania seksualnego nieletnich. Te propozycje miały charakter priorytetowy i Chega zamierzała zabiegać o ich realizację.[26]
Wśród propozycji przyszłych reform znalazły się również te, które miały na celu poprawę konkurencyjności portugalskiej gospodarki, rozwój innowacji i ograniczenie biurokracji. Planowano podjęcie działań na rzecz eliminacji czynników mających szkodliwy wpływ na gospodarkę. Chega opowiadała się także za obroną portugalskiej historii, kultury i języka. Miały to być wartości o charakterze konstytucyjnym. Analizowana partia zapowiadała zaangażowanie w skuteczne promowanie i wzmacnianie więzi między społecznościami portugalskimi rozsianymi po całym świecie[27]
Chega postanowiła zaangażować się w ochronę tradycji i tożsamości narodu portugalskiego. Ugrupowanie to całkowicie odrzucało kulturowy marksizm i powiązaną z nim rzeczywistość. Efektem tego był sprzeciw analizowanej partii wobec ideologii gender, aborcji na żądanie lub finansowaniu przez podatników operacji zmiany płci. Przedstawiciele tej partii zadeklarowali, że nie będą finansować skutków realizacji kulturowego marksizmu. „CHEGA nigdy nie przeprosi za nas, Portugalczyków, którzy istnieją, istnieli i zamierzają istnieć przez stulecia [28]
W manifeście podkreślono, że analizowane ugrupowanie zostało ustanowione po to, by zjednoczyć Portugalczyków rozgoryczonych dotychczasową władzą. Jak wskazuje się w analizowanym dokumencie programowym Chega chce zmian. Zamierza zerwać z rutyną i bezideowością życia politycznego Portugalii. Ugrupowanie to chce zmienić przestarzałe bezcelowe systemy; zmienić skorumpowane, zgniłe i przekupne struktury. Wszystko po to by Chega w przejrzysty, demokratyczny, odważny i skuteczny sposób przywróciła Portugalię Portugalczykom [29]
Zaprezentowane powyżej fragmenty manifestu Chegi bardzo dobrze charakteryzują tę partię. Jest to ugrupowanie antysystemowe, które chce zmienić portugalski system polityczny. Postulowane zmiany obejmują zarówno kwestie związane z funkcjonowaniem najważniejszych organów w państwie, jak i realizowaniem przez nie poszczególnych polityk. Pojawiające się pomysły są zbieżne z poglądami charakterystycznymi dla ugrupowań prawicowych.
Od 2019 r. obserwuje się stopniowy wzrost poparcia dla Chegi i osoby jej lidera – Ventury. W wyborach parlamentarnych z 2019 r. Chega miała poparcie na poziomie 1,3%. Podczas wyborów prezydenckich w 2021 r. jej kandydat Ventura zgromadził 496 770 głosów (11,9%) i był to trzeci wyników wśród uczestników kampanii. W wyborach z 2022 r. Chega zdobyła 410 979 głosów (7,2%), co oznaczało uzyskanie 12 mandatów w portugalskim parlamencie.[30]
W marcu 2024 odbyły się w Portugalii wybory parlamentarne. Partia Chega uzyskała w niej najlepszy rezultat w dotychczasowej historii swojego istnienia. Warto podkreślić to, iż poparcie dla ugrupowania deklarującego prawicowe poglądy było najwyższe od lat siedemdziesiątych XX w. i popierania przez Portugalczyków salazarystów. Warto zauważyć, że ten wynik pozwolił przerwać trwającą od kilkudziesięciu lat dominację ugrupowań lewicowych i lewicowo-centrowych. Na rycinie nr 1 zaprezentowano podział miejsc w portugalskim parlamencie po wyborach z 2024. Zestawienie to uwzględnia te partie, które zdołały wprowadzić swoich reprezentantów do parlamentu. Ponadto zawarto na tej grafice informacje odnośnie poparcia w wyborach z 2022 r. Dzięki temu można wyraźnie ukazać wzrost poparcia dla partii Chega w 2024 r. Różnica pomiędzy 2022, a 2024 wynosiła 10,9%. W tym okresie największy spadek poparcia zanotowali portugalscy socjaliści (o 13%). Taka zmiana na portugalskiej scenie polityczny to sygnał, że mieszkańcy tego państwa stracili zaufanie do przedstawicieli sił lewicowych
Z kolei na mapie nr 1 zaprezentowano informacje odnośnie rozkładu głosów na poszczególne partie w Portugalii. Partia Chega była popierana przede wszystkim przez mieszkańców południowych regionów kraju. Najwyższy poziom poparcia Partia Chega uzyskała w regionie Faro, gdzie swój głos na to ugrupowanie zdecydowało się oddać 27% osób biorących udział w wyborach
W tabeli nr 1 z kolei przedstawiono elektorat poszczególnych ugrupowań. Z zestawienia tego wynika, że Partia Chega była najczęściej wybierana przez mężczyzn w wieku od 18-34 lat
Podsumowując należy stwierdzić, że wyniki wyborów parlamentarnych w Portugalii wpisują się w pewien ogólny trend obserwowany na europejskiej scenie politycznej, a mianowicie siły prawicowe wzmacniają swoją pozycję i cieszą się coraz większym poparciem wśród wyborców. Z taką sytuacją ma się do czynienia m.in. we Niemczech, czy też Austrii
Przypisy
[1] M. Nowak-Vilela, Antonio Salazar i jego „Nowe Państwo” – geneza, zręby ideowe, specyfika, w: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica, nr 90/2013, s. 109.
[2] A. Ferro, Dyktator współczesnej Portugalii. Salazar, Warszawa 1936, s. XX.
[3] K. Czarnecki, Źródła, geneza i istota doktryny salaryzmu w Portugalii w XX wieku, w: Civitas Hominibus: rocznik filozoficzno-społeczny, nr 10/2015, s. 171.
[4] M. Bankowicz, Dyktatorzy i demokraci, Kraków 1993, s. 336.
[5] Ibidem, s. 339.
[6] K. Czarnecki, Źródła…op.cit., s. 172.
[7] P. Piekarski, Leo Strauss jako krytyk demokracji, w: C. Kalita, A. Wielomski red., Krytycy demokracji, Warszawa 2009, s. 209.
[8] S. Caseiro, Populism in Portugal: how the extreme-right is growing through populist discourse, Geneva 2023, s. 288-289.
[9] Ibidem, s. 289
[10] C. A. Mantas, Who supports the Populist Radical Right? The Determinants of Vote for Chega: a Case-study of Populist Radical Right Voters in Portugal: 2019-2022, Lizbona 2022, s. 30.
[11] S. Caseiro, Populism in Portugal…op.cit., s. 290.
[12] A.R. dos Santos Gomes, Enough of What? A Critical Discourse Analysis of a Portuguese Far-Right Party, Lund 2022, s. 10.
[13] Manifesto Chega, https://partidochega.pt/index.php/manifesto/(19.03.2024).
[14] Ibidem
[15]Ibidem.
[16] Ibidem.
[17] Ibidem.
[18] Ibidem.
[19] Ibidem.
[20] Ibidem.
[21] Ibidem.
[22] Ibidem.
[23] Ibidem.
[24] Ibidem.
[25] Ibidem.
[26] Ibidem.
[27] Ibidem.
[28] Ibidem.
[29] Ibidem.
[30] A.R. dos Santos Gomes, Enough of What?…op.cit., s. 10.
Bibliografia
1. Bankowicz M., Dyktatorzy i demokraci, Kraków 1993.
2. Caseiro S., Populism in Portugal: how the extreme-right is growing through populist discourse, Geneva 2023.
3. Czarnecki K., Źródła, geneza i istota doktryny salaryzmu w Portugalii w XX wieku, w: Civitas Hominibus: rocznik filozoficzno-społeczny, nr 10/2015.
4. dos Santos Gomes A., Enough of What? A Critical Discourse Analysis of a Portuguese Far-Right Party, Lund 2022.
5. Ferro A., Dyktator współczesnej Portugalii. Salazar, Warszawa 1936.
6. Kalita C., Wielomski A. red., Krytycy demokracji, Warszawa 2009.
7. Manifesto Chega, https://partidochega.pt/index.php/manifesto/(19.03.2024).
8. Mantas C., Who supports the Populist Radical Right? The Determinants of Vote for Chega: a Case-study of Populist Radical Right Voters in Portugal: 2019-2022, Lizbona 2022.
9. Nowak-Vilela M., Antonio Salazar i jego „Nowe Państwo” – geneza, zręby ideowe, specyfika, w: Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica, nr 90/2013.
