W Święto Wojska Polskiego wyrażamy szczególną wdzięczność wszystkim obrońcom granicy polsko-białoruskiej. Żołnierze, funkcjonariusze Straży Granicznej i Policji każdego dnia dbają o bezpieczeństwo granic Rzeczypospolitej Polskiej i porządek publiczny. Ich poświęcenie i trud zasługuje na najwyższe uznanie, a niewinnie przelana krew polskiego żołnierza sierż. Mateusza Sitka woła o pamięć i opamiętanie.
Wojna hybrydowa na granicy polsko-białoruskiej trwa od 2021 roku kiedy to pierwsze fale nielegalnych migrantów zaczęły forsować polską granicę. Geneza wojny hybrydowej na wschodniej granicy RP sięga jednak co najmniej dwudziestolecia międzywojennego i na stałe wpisuje się w politykę Kremla destabilizowania sytuacji w Polsce.
- Pojęcie wojny hybrydowej
W obecnym stanie prawnym brak jest definicji legalnej wojny hybrydowej, a stworzenie enumeratywnego wyliczenia jej cech zdaje się być zadaniem niemożliwym. Niewątpliwie immanentną cechą wojny hybrydowej jest prowadzenie różnych działań osłabiających i destabilizujących zaatakowane państwo bez oficjalnego wypowiedzenia wojny. Ponadto wojnę hybrydową charakteryzuje: długoterminowość, zintegrowane podejście, asymetryczność, manipulacja informacjami, brak jednoznacznego wroga, zróżnicowane narzędzia i techniki1.
Mini słownik BBN definiuje wojnę hybrydową jako wojnę „łącząc[ą] w sobie jednocześnie różne możliwe środki i metody przemocy, w tym zwłaszcza zbrojne działania regularne i nieregularne, operacje w cyberprzestrzeni oraz działania ekonomiczne, psychologiczne, kampanie informacyjne (propaganda) itp.”2.
Na stronie Najwyższej Izby Kontroli czytamy „Działania hybrydowe to wspólne występowanie (w warunkach pokoju) czynników zagrażających lub mogących zagrażać bezpieczeństwu państwa i jego obywateli. Mogą być prowadzone przy użyciu środków klasycznych takich jak np. dezinformacja i sabotaż, lub nowoczesnych sposobów np. cyberataków. Wszystko to ma wywoływać i podtrzymywać sytuacje kryzysowe bez użycia środków militarnych. Możliwości prowadzenia działań hybrydowych są praktycznie nieograniczone. Może to być m.in. przestrzeń polityczna, dyplomatyczna, dezinformacyjno-propagandowa, gospodarcza, kulturalna, społeczna oraz humanitarna. Zagrożenia hybrydowe są różnorodne i ciągle się zmieniają. Takie działania mogą prowadzić zarówno agenci służb specjalnych obcego państwa i osoby z nimi współpracujące, jak również na przykład (świadomie bądź nie) organizacje, stowarzyszenia, instytucje, partie polityczne, firmy, korporacje czy celebryci. Należy przy tym podkreślić, że trudność w wykryciu i zdefiniowaniu, czy dane zdarzenie wystąpiło w obszarze działań hybrydowych, spowodowana jest często charakterem tych działań, tzn. działania hybrydowe mają zwykle charakter utrudniający ich jednoznaczne zakwalifikowanie i przypisanie odpowiedzialności sprawcom. Powoduje to trudność w ich początkowym rozpoznaniu i zdefiniowaniu.”3. Najwyższa Izba Kontroli prowadziła kontrolę „Przygotowanie państwa na zagrożenia związane z działaniami hybrydowymi” nr P/22/029, a jej wyniki nie napawają optymizmem.
Niewątpliwie wojnie hybrydowej zawsze towarzyszy poczucie zagrożenia. Zatarcie granicy między wojną, a pokojem i trudności w określeniu agresora uniemożliwiają skuteczną obronę. Efektem tych działań jest destabilizacja państwa oficjalnie niezaatakowanego, które następnie staje się łatwym celem dla potencjalnego agresora. Do celów wojny hybrydowej (nazwanej przez Kazimierza Kraj buntowniczą) zalicza się także „zniszczenie morale wrogiego narodu, rozbicie jego aktywnej części takiej jak wojsko, partyzantka, walczących ruchów narodowych, zniszczenie lub przechwycenie obiektów mających wartość psychologiczną, zniszczenie lub zajęcie obiektów mających wartość materialną”4.
O tym, jak ważną rolę odgrywa morale w wojsku i jaką wartość ma honor polskiego żołnierza często wspominał sam marszałek Józef Piłsudski, który uważał, że niedostatki w uzbrojeniu może rekompensować wysokie morale5. Warto w kontekście obrony granicy przypomnieć słowa Piłsudskiego, który podkreślił, że „Do obrony granicy państwa społeczeństwo winno dać przede wszystkim to, co w języku wojennym nazywa się morale. Naród, który owej morale nie ma dość mocno wyrobionej, ma w każdej wojnie z góry olbrzymie szanse przegranej”6.
Dobre imię żołnierza polskiego rzutuje na autorytet całego państwa i jego pozycję na arenie międzynarodowej. Z kolei morale w wojsku opiera się na wyznawanych wartościach i wpływa na motywację oraz gotowość do poświęcenia. Morale jest uosobieniem ducha narodu i wyraża się w jego potencjale obrończo-wyzwoleńczym ku wolności7. Dewizą Wojska Polskiego jest proste przesłanie „Bóg, Honor, Ojczyzna”8.
- Wojna hybrydowa na wschodniej granicy RP w 1924 roku
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku po stu dwudziestu trzech latach zaborów nie oznaczało pokoju na polskich ziemiach. Droga do wolności była naznaczona kolejnymi ofiarami tak podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920, jak i po jej oficjalnym zakończeniu. Główny ciemiężyciel Rzeczypospolitej ze Wschodu postanowił nie odpuszczać i doprowadzić Polskę do wewnętrznego kryzysu na skutek prowadzonych na szeroką skalę akcji dywersyjno-sabotażowych mających na celu rozpad II RP.
„Jak pisał w 1925 roku ppłk Juliusz Ulrych szef sztabu KOP: Sowiety powzięły zamiar opanowania, już w czasie pokoju, obszarów wschodnich Rzeczypospolitej jako swego <<przedpola walki>> , na którym strefa wpływów państwowości rosyjskiej dominowałaby nad strefą wpływów Rzeczypospolitej”9.
W 1924 roku wschodnie ziemie Rzeczypospolitej Polskiej były pustoszone przez bandyckie rajdy10 składające się z przeszkolonych i zorganizowanych grup dywersyjnych z ZSRS.11 Przez Polskę przewijała się fala pożarów, dochodziło do licznych podpaleń, napadów na pociągi, urzędy, komisariaty Policji, plebanie, dwory, a nawet wsie i miasteczka12. Ataki terrorystyczne, grabieże, którym towarzyszyła dezinformacja i bolszewicka propaganda stały się codziennością mieszkańców pogranicza13. Jednym z najbardziej jaskrawych przykładów wojny hybrydowej 1924 roku był napad na mieszkańców miejscowości Stołpce w nocy z 3 na 4 sierpnia. Wówczas ponad 100-osobowa grupa sowieckich najemników zaatakowała z bronią w ręku i obrabowała cywilów. W wyniku walk zginęło 7 policjantów i 3 cywili. Zniszczeniu uległa również sieć telefoniczna i telegraficzna oraz ludzkie dobytki14.
Jakkolwiek ataków tych dokonywały specjalnie przeszkolone grupy15, które przenikały przez polską granicę z terytorium ZSRS, to jednak znajdowały sojuszników po polskiej granicy, którzy przesiąknięci propagandą wspierali akcje dywersyjne. Jak pisał wówczas Władysław Grabski „<< Dla wszystkich nie ulegało to wątpliwości, że główne sprężyny działające znajdowały się po za granicami Polski. Jednocześnie wśród ludności miejscowej urabiano sobie dla takich wypadów tajnych sojuszników, którzy dawali wszelką pomoc w drodze, kryjówki na postojach i którzy wzmacniali szeregi napastujących. Obok tak zorganizowanej akcji, mającej swe źródło poza granicami Polski i noszącej charakter polityczny, rozpanoszyła się na kresach akcja czysto bandycka lokalna. Potworzyli się prowodyrzy band rozbójniczych, siejący postrach i nie dający się uchwycić. … Latem 1924 opinia całego kraju wstrząśnięta została bezczelnością i powodzeniem szeregu napadów band dywersyjnych. Najsłynniejszy był napad na Stołpce, najbardziej upokarzający był napad na wojewodę Downarowicza”. W. Grabski Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924 – 1925), Warszawa – Rzeszów 2003, s. 115, 116.>>”16.
W dniach 21-22 sierpnia 2024 roku zapadła decyzja rządu II RP pod kierownictwem premiera Władysława Grabskiego o utworzeniu Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP), zaś 12 września gen. Sikorski wydał rozkaz utworzenia tej formacji. Jak podają źródła „Pod względem organizacyjnym, operacyjnym, personalnym i wyszkolenia podlegał Ministerstwu Spraw Wojskowych, a w zakresie ochrony granicy, bezpieczeństwa w pasie granicznym i budżetu podlegał Ministerstwu Spraw Wewnętrznych”17. Do głównych zadań KOP należało „zabezpieczenie granicy pod każdym względem: politycznym, wojskowym, skarbowo- celnym i bezpieczeństwa publicznego. Żołnierze strzegli nienaruszalności znaków i urządzeń granicznych, niedopuszczali do nielegalnego przewozu i przerzutu towarów przez granicę, zwalczali przemyt i wykroczenia skarbowe, przeciwdziałali nieuprawnionym przekroczeniom granicy, współdziałali z organami wojska w dziedzinie obrony państwa”18. KOP posiadał również własną służbę wywiadowczą i kontrwywiadowczą zajmującą się głównie działalnością szpiegowską i kontrwywiadowczą19.
Korpus Ochrony Pogranicza pozwolił szybko opanować sytuację na ziemiach wschodnich, uszczelnić granicę i zwiększyć poczucie bezpieczeństwa mieszkańców wschodnich rubieży.
- Wojna hybrydowa na wschodniej granicy RP w 2024 roku
Historia zatoczyła koło i o to dziś grupy nielegalnych migrantów inspirowane przez rosyjsko-białoruskie służby20 destabilizują sytuację na wschodniej granicy naszego kraju, forsują polską granicę, dokonują ataków na strzegących granicy żołnierzy i funkcjonariuszy, niszczą mienie państwowe w postaci zapory przenikając w głąb kraju, gdzie są wspierani przez przemytników i aktywistów21. Dodatkowo mnożą się pytania o przyczyny pożarów w licznych punktach mających znaczenie gospodarcze i strategiczne dla Polski22. Media donoszą, że ukraińskie służby zatrzymały grupę osób, które na zlecenie Rosji przygotowywały serię podpaleń obiektów cywilnej i krytycznej infrastruktury w Polsce i państwach bałtyckich23. Niedawno cały kraj żegnał żołnierza, który został zaatakowany przez cudzoziemca i stracił życie w obronie polskiej granicy.
Głucho brzmią wyrazy współczucia dla rodziny poległego żołnierza w obliczu propagandowego hasła „Zdejmij mundur, przeproś matkę”24. Redaktor Mazurek pyta na wizji kto przeprosi polskich żołnierzy25? W Sejmie grupa posłów ostentacyjnie opuszcza salę podczas podejmowania uchwały ws. wyrażenia uznania służbie żołnierzy i funkcjonariuszy strzegących bezpieczeństwa granic RP26. Gmina Michałowo odsłania monumenty przedstawiające strażnika granicznego wręczającego ukraińskiemu dziecku maskotkę z jednej strony i blokującego nielegalne przekroczenie granicy z Białorusią przez rodzinę cudzoziemców z drugiej strony. „To nie są pomniki wyrażające szacunek do naszej służby” – grzmi szef Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej generał Sławomir Klekotka27. Burmistrz Gminy nie widzi jednak w monumentach nic niestosownego.
Na skutek tych działań grupa młodych ludzi nachodzi strzegących polskiej granicy żołnierzy obrażając obrońców granicy, skandując „zburzyć mur”, plując na polski mundur i wykonując obraźliwe gesty w ich stronę28. Pojawiają się również bolesne porównania obrońców granicy do „maszyn bez mózgów i serca”, czy „morderców”, ale sprawiedliwość kuleje29. Pozostaje aktualnym pytanie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego „Czy to była kula synku, czy to serce pękło?”30. Czy kamienie, petardy i płonące konary31 ranią bardziej niż gorzkie słowa, brak zrozumienia i wdzięczności?
Honor polskiego żołnierza ponownie zostaje zszargany w imię ślepo pojmowanej wolności słowa, która dotkliwie jest nadużywana przez nieodpowiedzialnych polityków, artystów, czy aktywistów. Morale w wojsku, a tym samym potencjał obronny Rzeczypospolitej Polskiej zostają osłabiane od wewnątrz na skutek celowych lub też nieświadomych działań.
Jednocześnie można zaobserwować prowadzoną na szeroką skalę dezinformację, w ramach której m.in. poddaje się w wątpliwość możliwość użycia broni przez obrońców polskiej granicy (żołnierzy, funkcjonariuszy SG i Policji)32, czy stosowania przez nich tzw. push-backów33. Podkreślić należy, że prawa i obowiązki wynikają z powszechnie obowiązujących przepisów prawa i nie są kwestią światopoglądu, aby można było je relatywizować, czy poddawać w wątpliwość ich legalność. Przepisy zaś pomimo zmiany władzy nie zostały uchylone lub zmienione, a w konsekwencji są wiążące dla polskich obrońców.
Sąd Najwyższy podkreśla, że nielegalna migracja jest przestępstwem wymierzonym w bezpieczeństwo i porządek publiczny Rzeczypospolitej Polskiej oraz całej Unii Europejskiej34. Pomocnictwo i organizowanie nielegalnego przekroczenia granicy to również przestępstwa, które godzą w te dobra (art. 264 § 3 k.k.). Wszelkie zaś działania mające na celu utrudnienie lub uniemożliwienie działań obronnych przez polskie służby na granicy mogą wypełniać znamiona przestępstwa stypizowanego w przepisie art. 172 k.k. tj. utrudniania prowadzenia akcji ratowniczej, co w obliczu wojny hybrydowej i prowokacji ze strony rosyjsko-białoruskich służb nabiera podwójnego znaczenia.
Możliwość użycia lub wykorzystania broni palnej przez funkcjonariuszy Straży Granicznej, Policji i żołnierzy expressis verbis przewiduje ustawa z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej35. W myśl art. 45 powołanej ustawy „Broni palnej można użyć m.in. w sytuacji, gdy zaistnieje co najmniej jeden z następujących przypadków:
1) konieczność odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na:
a) życie, zdrowie lub wolność uprawnionego lub innej osoby albo konieczność przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu,
b) ważne obiekty, urządzenia lub obszary albo konieczność przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu,
c) mienie, który stwarza jednocześnie bezpośrednie zagrożenie życia, zdrowia lub wolności uprawnionego lub innej osoby, albo konieczność przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu,
d) nienaruszalność granicy państwowej przez osobę, która wymusza przekroczenie granicy państwowej przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu,
e) bezpieczeństwo konwoju lub doprowadzenia (…).
Ustawa określa również sposób postępowania poprzedzający użycie lub wykorzystanie przez uprawnionych funkcjonariuszy i żołnierzy broni palnej, jednak pierwszeństwo daje życiu i zdrowiu żołnierzom i funkcjonariuszom, którzy w obliczu realnego zagrożenia nie muszą wzywać np. okrzykiem do podporządkowania się rozkazom, czy oddawać strzałów ostrzegawczych, ale uprawnieni są oddać strzał w kierunku agresora. Co szczególnie istotne, obrońcy granicy nie potrzebują żadnego „zezwolenia sądu” czy innego organu przed użyciem lub wykorzystaniem broni, ale sami oceniają należycie ryzyko, a tym samym zasadność podjęcia obrony z użyciem lub wykorzystaniem broni. Wywoływanie presji na obrońcach granicy aby odstąpili od stosowania broni na granicy lub obawiali się jej użycia może prowadzić do narażenia życia żołnierzy i funkcjonariuszy SG i Policji, a tym samym wypełniać znamiona przestępstwa (art. 160 § 1 k.k.)36. Śmierć sierż. Mateusza Sitka jest dobitnym tego przykładem i przestrogą dla tych, którzy nie potrafią uszanować służby w obronie Ojczyzny.
Z kolei ustawową podstawą stosowania uproszczonego trybu zawracania cudzoziemców do granicy państwa jest art. 303b ust. 1 ustawy o cudzoziemcach37. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 9 stycznia 2024 roku stwierdza „Taki uproszczony tryb zawracania cudzoziemca do granicy jest także dopuszczalny w świetle przepisów unijnych, w szczególności art. 2 ust. 1 lit. a dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/115/WE z 16 grudnia 2008 r. w sprawie wspólnych norm i procedur stosowanych przez państwa członkowskie w odniesieniu do nielegalnie przebywających obywateli państw trzecich (tzw. dyrektywa powrotowa). Przepis ten stanowi wszak, że Państwa członkowskie mogą postanowić, że nie będą stosować dyrektywy do obywateli państw trzecich, którzy: (…) zostali zatrzymani lub ujęci przez właściwe organy w związku z nielegalnym przekraczaniem lądowej, morskiej lub powietrznej zewnętrznej granicy tego państwa członkowskiego. Taka wykładnia została dopuszczona również w orzecznictwie TSUE, w tym m.in. w wyroku z 19 marca 2019 r., C-444/17; Arib, ECLI:EU:C:2019:220”38.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej konsekwentnie podtrzymuje w swych orzeczeniach, że „w odniesieniu do celu realizowanego przez art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2008/115 Trybunał orzekł już, że cel ów polega na umożliwieniu państwom członkowskim, w obu sytuacjach, o których mowa w tym przepisie, dalszego stosowania uproszczonych krajowych procedur powrotów na ich granicach zewnętrznych, bez konieczności przechodzenia wszystkich etapów proceduralnych wskazanych w owej dyrektywie, tak aby sprawniej móc wydalać obywateli państw trzecich ujętych w związku z przekraczaniem takiej granicy (wyrok z dnia 7 czerwca 2016 r., Affum, C-47/15, EU:C:2016:408, pkt 74)”39.
Jednocześnie TSUE przypomina „art. 5 ust. 3 kodeksu granicznego Schengen nakłada na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji za niedozwolone przekraczanie granic zewnętrznych w miejscach innych niż przejście graniczne lub w godzinach innych niż ustalone godziny otwarcia”40.
Jednak z nieznanych przyczyn powstaje zespół prokuratorów do spraw pushbacków, a Prokuratura Okręgowa w Siedlcach wszczyna śledztwo w sprawie przekroczenia uprawnień i niedopełnienia obowiązków przy wykonywaniu czynności związanych z ochroną wschodniej granicy Polski41. Smutny jest los polskiego żołnierza.
Przejęci sytuacją na granicy mieszkańcy postanowili wynagrodzić obrońcom granicy ich trudy i wesprzeć działania polskich służb. Powstała oddolna Inicjatywa Ochrony Mieszkańców Pogranicza42, w ramach której lokalni patrioci poświęcają swój czas wolny na patrolowanie terenów przygranicznych w celu ochrony polskich domostw. W przypadku dostrzeżenia przez pograniczników nielegalnych migrantów, natychmiast alarmują o tym fakcie właściwe służby. Mieszkańcy organizują również eventy, podczas których modlą się za Ojczyznę lub wyrażają wdzięczność żołnierzom i funkcjonariuszom SG oraz Policji43. Z kolei w sieci dużą popularność zdobył krótki film animowany zawierający wymowne pytanie „Gdzie jest granica?”44. Na to pytanie każdy powinien odpowiedzieć we własnym sumieniu…
1 Collegium Balticum Akademia Nauk Stosowanych, Czym jest wojna hybrydowa – jakie zagrożenia z niej wynikają?, https://www.cb.szczecin.pl/wpisy/blog-post/czym-jest-wojna-hybrydowa-jakie-zagrozeni-z-niej-wynikaja/ (data dostępu: 11.082024r.).
2 Mini Słownik BBN, Propozycje nowych terminów z dziedziny bezpieczeństwa, stan na 12 sierpnia 2017r.
3 Hybrydowe zagrożenie (zapis konferencji prasowej), Przygotowanie państwa na zagrożenia związane z działaniami hybrydowymi, https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/dzialania-hybrydowe-zagrozenia.html (data dostępu: 11.08.2024r.).
4 Za P. Ochmann, Prawne implikacje wybranych elementów terminu „wojna hybrydowa”, Studia Prawa Publicznego, 2019, NR 4 (28) ISSN 2300-3936, DOI: 10.14746/spp.2019.4.28.6, file:///C:/Users/DELL/Downloads/Prawne_implikacje_wybranych_element.pdf, (data dostępu: 11.08.2024r.).
5 M. Cieślarczyk, A. Skrabacz, Morale, część I, Teoretyczne i Metodologiczne Aspekty Badania Zjawiska Morale, Warszawa, 2016r.
6 Z. J. Tyszel, Piłsudski, Wydane Staraniem Okręgu Stołecznego Związku Legionistów Polskich, Warszawa, 1939.
7 M. Cieślarczyk, A. Skrabacz, Morale, część I, Teoretyczne i Metodologiczne Aspekty Badania Zjawiska Morale, Warszawa, 2016r.
8 30 lat temu dewiza „Bóg, Honor, Ojczyzna” wróciła na sztandary Wojska Polskiego, https://dzieje.pl/wiadomosci/30-lat-temu-dewiza-bog-honor-ojczyzna-wrocila-na-sztandary-wojska-polskiego (14.08.2024r.).
9 “Wschodnie Pogranicze II Rzeczypospolitej – rys historyczny działalności KOP” – ś.p. Mirosław Jan Rubas – Kresowe Stanice nr 2/3 1998, http://www.swpfg.pl/index.php/publikacje/nasze-artykuly/174-kresowe-stanice-nr-2-3-1998-rok-wschodnie-pogranicze-ii-rzeczypospolitej-rys-historyczny-dzialalnosci-kop-s-p-miroslaw-jan-rubas (data dostępu: 11.08.2024r.).
10 Korpus Ochrony Pogranicza, Instytut Pamięci Narodowej, https://ipn.gov.pl/pl/edukacja-1/portale-tematyczne/80085,Korpus-Ochrony-Pogranicza.html (data dostępu: 11.08.2024r.).
11 M. Pietraszczyk, Korpus Ochrony Pogranicza, https://strazgraniczna.pl/pl/100-lecie-powolania-korpusu-oc/kop/13045,Korpus-Ochrony-Pogranicza.html (data dostępu: 11.08.2024r.).
12 A. Kołakowska, Na straży granic i honoru, https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/granice/75250,Na-strazy-granic-i-honoru.html (data dostępu: 11.08.2024r.).
13 J. Paciorkowski, Biuro Historii i Tradycji Policji KGP, Granica w ogniu, https://gazeta.policja.pl/997/archiwum-1/2018/numer-162-092018/163686,Granica-w-ogniu.html (data dostępu: 11.08.2024r.).
14 Krwawe pogranicze, https://hit.policja.gov.pl/hit/aktualnosci/188637,Krwawe-pogranicze.html, (data dostępu: 11.08.2024r.).
15BEH-MP KGP, 97 lat temu miał miejsce napad na pociąg pod Łunińcem, https://hit.policja.gov.pl/hit/aktualnosci/208805,97-lat-temu-mial-miejsce-napad-na-pociag-pod-Lunincem.html (data dostępu: 11.08.2024r.).
16 K.O.P., Geneza i struktura, https://kop.ipn.gov.pl/kop/historia/geneza-i-struktura/8716,Geneza-i-struktura.html (data dostępu: 11.08.2024r.).
17 „Historia KOP”, ZEiR SG, https://www.emeryci-sg.org.pl/historia/kop/kop.html, (data dostępu: 11.08.2024r.)
18 Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939, Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939, https://muzeumsg.strazgraniczna.pl/muz/formacje-ochrony-granic/rys-historyczny/1918-1939/9403,Korpus-Ochrony-Pogranicza-1924-1939.html (data dostępu: 11.08.2024r.)
19 K.O.P., Wywiad i kontrwywiad, https://kop.ipn.gov.pl/kop/historia/7921,Wywiad-i-kontrwywiad.html , (data dostępu: 11.08.2024r.).
20 Bezpieczeństwo to wielkie wyzwanie i nasz priorytet. Prawo musi być dostosowane do trwającej wojny hybrydowej, https://www.gov.pl/web/obrona-narodowa/bezpieczenstwo-to-wielkie-wyzwanie-i-nasz-priorytet-prawo-musi-byc-dostosowane-do-trwajacej-wojny-hybrydowej (data dostępu: 13.08.2024r.).
21 Aktywiści zatrzymani na polsko – białoruskiej granicy, https://www.podlaski.strazgraniczna.pl/pod/aktualnosci/45034,Aktywisci-zatrzymani-na-polsko-bialoruskiej-granicy.html (data dostępu: 13.08.2024r.).
22 Zakończyła się akcja gaśnicza magazynu w Nowym Porcie, https://www.pap.pl/aktualnosci/zakonczyla-sie-akcja-gasnicza-magazynu-w-nowym-porcie (data dostępu: 13.08.2024r.), Pożar hali handlowej w Warszawie, https://www.gov.pl/web/kgpsp/pozar-hali-handlowej-w-warszawie (data dostępu: 13.08.2024r.).
23 Organizowali podpalenia w Polsce. Członkowie rosyjskiej siatki w rękach ukraińskich służb, https://infosecurity24.pl/za-granica/organizowali-podpalenia-w-polsce-czlonkowie-rosyjskiej-siatki-w-rekach-ukrainskich-sluzb (data dostępu: 13.08.2024r.).
24 Sztuka czy szkalowanie polskich żołnierzy? Kontrowersyjny plakat na wystawie, https://wroclaw.tvp.pl/78653469/sztuka-czy-szkalowanie-polskich-zolnierzy-kontrowersyjny-plakat-na-wystawie (data dostępu: 13.08.2024r.).
25 RMF24 Gen. Kraszewski: Na Kremlu się śmieją, bo Polacy znów opluwają własnych żołnierzy, https://www.youtube.com/watch?v=KkVmHsCYHHk (data dostępu: 13.08.2024r.).
26 Sejm wyraził wdzięczność żołnierzom. Ci posłowie ostentacyjnie wyszli z sali, https://dorzeczy.pl/kraj/615864/uchwala-ws-zolnierzy-poslowie-lewicy-wyszli-z-sali-sejmowej.html (data dostępu: 13.08.2024r.)
27 R. Minko, Kontrowersyjne płaskorzeźby w Michałowie. – Nie ma tam nic obraźliwego – mówi burmistrz, https://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/239502 (data dostępu: 13.08.2024r.).
28 Szokujące sceny nad Bugiem! Grupa młodych ludzi zaatakowała żołnierzy!, https://podlaski.info/2024/07/15/szokujace-sceny-nad-bugiem-grupa-mlodych-ludzi-zaatakowala-zolnierzy/ (data dostępu: 13.08.2024r.).
29 Nazwała pograniczników “maszynami bez mózgu i serca”. Jest kolejna decyzja sądu, https://www.rp.pl/prawo-karne/art37948091-nazwala-pogranicznikow-maszynami-bez-mozgu-i-serca-jest-kolejna-decyzja-sadu (data dostępu: 13.08.2024r.).
30 K.K. Baczyński, Elegia o… [chłopcu polskim], https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/baczynski-elegia-o-chlopcu-polskim.html (data dostępu: 13.08.2024r.).
31 Nocny atak na polski patrol. W ruch poszły płonące konary, https://wiadomosci.wp.pl/nocny-atak-na-polski-patrol-w-ruch-poszly-plonace-konary-6963048469472897v (data dostępu: 14.08.2024r.), Petardy poleciały w stronę polskich funkcjonariuszy na granicy polsko – białoruskiej https://ddb24.pl/artykul/petardy-polecialy-w-n1588052 (data dostępu: 14.08.2024r.).
32Żołnierze zatrzymani na granicy – kontrowersje ws. postępowania ŻW, https://www.pap.pl/aktualnosci/zolnierze-zatrzymani-na-granicy-kontrowersje-ws-postepowania-zw (data dostępu: 13.08.2024r.).
33 Sądy orzekają, że pushbacki są nielegalne, a funkcjonariusze Straży Granicznej boją się odpowiedzialności, https://hfhr.pl/aktualnosci/nielegalne-pushbacki-a-odpowiedzialnosc-strazy-granicznej (data dostępu: 13.08.2024r.).
34 Postanowienie SN z 19.04.2023 r., I KK 114/21, LEX nr 3593471.
35 Ustawa z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz.U.2024.383 t.j. z dnia 2024.03.15).
36 Ustawa z dnia z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, (Dz.U.2024.17 t.j. z dnia 2024.01.04).
37 Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, (Dz.U.2024.769 t.j.).
38 Wyrok NSA z 9.01.2024 r., II OSK 165/23, LEX nr 3671281.
39 Wyrok TS z 19.03.2019 r., C-444/17, PRÉFET DES PYRÉNÉES-ORIENTALES v. ABDELAZIZ ARIB I IN., LEX nr 2633939
40 Ibidem.
41 Powstał zespół do spraw badania pushbacków. Będzie działał przy prokuraturze, https://wiadomosci.onet.pl/bialystok/prokuratura-zbada-pushbacki-na-granicy-z-bialorusia-powstanie-specjalny-zespol/gbl6ndc (data dostępu: 13.08.2024r.).
42 D. Dębska, Twórcy Inicjatywy Ochrony Mieszkańców Pogranicza zebrali już ponad 40 tys. złotych w internetowej zbiórce, https://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/240922 (data dostępu: 13.08.2024r.).
43 Odśpiewanie Hymnu Narodowego na granicy z Białorusią, https://www.youtube.com/watch?v=JuLo732clTY (data dostępu: 13.08.2024r.).
44 GRANICA// The Border (english subtitles added), https://www.youtube.com/watch?v=SDO0dK9OyAk (data dostępu: 13.08.2024r.).
